Секоi чоек како член на некоiа обшчина или некоiе другарство,
имат извесен долг и извесни праа кон и од ниф. Народот не
iет нишчо друго, осим едно големо другарство, основано на
крвно сродство, на обшч произлез, на обчши интереси. Паметуан'то
на тоа родство, тоiа произлез и тиiе интереси, заставуат
секоi член од некоi народ, да се одречит од некоiи своiи
праа и интереси, за да посветит част од своите сили на обшчата
арнотиiа. Тоа iет долгот кон народните интереси, за што
членот од народноста добиiат зашчита на своiте лични интереси
тамо, каде не сет доста само негоiте сили. Долгот кон народот
iет тесно врѕан со долгот кон таткоината, зашто пон'атiето
народ iет тесно врѕано со пон'атiето таткоина. Долгот кон
народот и таткоината зависит од приликите историiцки, коiи
преживуат iеден народ и iедна страна. Тоi се применуат кон
приликите. Долгот кон таткоината и народот, до негоото осашчествуаiн'е,
се велит народен идеал и кон негоото осашчествуаiн'е требит
да се стремит секоi свесен чоек. Народниiот идеал се применуат
кон историiцките прилики и тоа , шчо денеска било народен
идеал , утре по негоото осашчествуаiн'е ке отстапит место
на друг, за коi по напред мало се мислило. Често пак од
iеден народ историiцките прилики требаат или корени изменуаiн'е
на народните идеали, коренен обрат на идеалите во друг праец,
или угрожаваат нему со полно унишчожааiн'е. Народните идеали
или долгот кон таткоината, се разбираат од разни членои
на народот различно. Коi наi верно iет разбрал истинцкиiо
и наi праиiот народен идеал, се видит со порамнуан'ето на
разбираiн'ето на народниот идеал од разни лица.За да можит
да бидит порамнуаiн'е и оценуаiн'е на различно разбраните
народни идеали, требит, тиiе да бидат искажани устно или
на книга. Искажуаiн'ето на своiето разбираiн'е на народните
идеали и критиката на таквиiа не iет праздна работа, зашчо
идеалите се душата на на обшчата народна работа и од здравоста
на таiа душа зависит и здравоста и плодоитоста на самата
обшенародна работа. Лошо разбраните народни идеали само
уголемуат народните нестреки без да донесат полза на народот.
Така разбираiки долгот кон таткоината, iас се решиф, прво,
да изложам моето разбираiн'е на народните идеали на македонците
во iеден ред расудуаiн'а печатени во Петроградцкото Македонцко
Словенцко Научно-литературно Другарство „Св. Климент“, а
после да и напечатам во таiа книга, каде сет поместени и
расудуаiн'а, не прочетени во упоменатото другарство. Со тоа
мисл'ам да исполнуам спроти моiте сили, iеден дел од моiот
долг кон народот моi и кон таткоината ми.
Мнозина од македонцките читачи ке бидат удивени от поiавуан'ето
на таiа книга. За удивуаiн'е ке им бидит во неiа много.
Некоiи ке речат: зошто отцепуаiн'е от бугарите, кога ниiе
до сега сме се велеле бугари и соединеiн'ето, а не расцепуаiн'ето
праит силата? Друзи ке расудуат, оти со полното отцепуаiн'е,
от iедна страна, ке восторжествуваат нашите неприiатели,
коiи шчо направуат сите своiи сили да ослабат балканцките
словени, за да си подготват почва за раздел'уаiн'е на балканцките
земiи помеѓу ниф, а од друга страна, оти оно ке не натерат
нас македонците да се откажеме от нашиiот прв долг, да се
бориме за политична слободиiа, да разрушиме се, до сега
напраено и да се зафатиме се одноо, така да се речит, од
азбука. Треки ке наiдат, оти iас проповедуам некаков надеж
на попрауаiн'е на турците спроти нас и на европеiцки реформи
во таткоината ни, кога до сега iасно било докажано оти ни
Турциiа сакала, сакат и ке сакат реформи во Македониiа,
ни држаите сет наклонени да iа принудат Турциiа, за да ни
даiит некакви па и наi мали реформи. Држаите, вел'ат мнозина,
само играат дипломатична игра со реформи, за да не склонат
нас, да се откажеме от вооражена борба со Турциiа, от коiа
ке се нарушиат нивниiот мир, а пошто се одречиме от таiа
борба, тиiе ке ослабат да бараат от Турциiа реформи за Македониiа.
Тиiа сет наi главните возразуаiн'а, шчо очекуам от мнозина
од моiте сонародници. Ми се чинит, оти они не сет праи и
ето зашчо: Во ноата книга се зборуат, вистина, и за отцепуаiн'е
и за соединуаiн'е, но за отцепуаiн'е от тиiе, шчо сме веке
отцепени и со коiи никоi пат не ке ни позвол'ат да се соiединиме,
а за соiединуаiн'е со тиiе, со коiи сме морално задолжени
да се соiединиме, и со коiи соiединеiн'ето iет возможно.
Ако со нашето отцепуаiн'е од балканцките словенцки народи
достигниме соiединуаiн'ето на сето македонцко словенцко
населеiн'е во iедно цело, ниiе не ке ослабниме, туку ке
се усилиме, така да од иополнуаiн'ето на идеiите, шчо сет
развиiени во таiа книга само ке се оправдат послоицата,
да iет силата во соiединеiн'ето.
Сега се питат: дали од нашето отцепуаiн'е од балканцките
народи, ке се восползуват нашите неприiатели и коiи сет
тиiе? Сега во Бугариiа iет мода да зборуат, да сет наi големи
неприiатели на балканцките словени: русите и ав.строунгарците,
коiи сакаат на оточва на македонцкото прашаiн'е да се зафатит
и продолжит iедна борба меѓу србите и бугарите, коiа ке
ослабит силите и на iедните и на друзите до таква степен,
шчо ке требит да се набркаат во балканцките работи Русиiа
и Австро-Унгариiа и првата ке завоiуват Бугариiа и Стамбул,
а втората Србиiа и Солун. Јас ке си позвол'ам да не се согласам
со такво глабоко политично „далековидеiн'е". Можит, бугарите
и сет праи, кога мисл'ат, оти Русиiа без Бугариiа не можит
да сашчествуат, ни политично, ни економцки, но тоа iет бугарцка
политика, а iас не сум намерен да политиканствуам бугарцки.
Јас сум македонец и интересите на моiата таткоина ми се
предстауат така: не Русиiа и Австро-Унгариiа сет неприiателите
на Македониiа, а Бугариiа, Грциiа и Србиiа. Само енергична
борба со тиiа три држаи ке избаит од погубуаiн'е нашата
таткоина. Борбата со трите балканцки држаи не протиоречит
на нашите интереси, коiи се достигаат и со револ'уциiа и
со евол'уциiа, или постепено развиiаiн'е на нашиiот народ
во моралнорелигиозен праец. Револ'уциiата стана и, ако има
наiужасни последици за нас, пак даде некоiи благодатни резултати,
со кои шчо можат да бидат задоолени нашите борци за национална
слободиiа: тоа сет мiурцштегцките реформи, коiи ке бидат
раширени опроти нуждите, шчо ке се покажат со време. Идеiите
за полно отцепуаiн'е на нашиiот народ од друзите балканцки
народи, не сет протиоречiе на досегашното работеiн'е на
нашиiот народ за слободиiа, а само продолжеiн'е на негоото
досегашно работеiн'е, на почва евол'уциiна. До сега нашиiот
народ се интересуал поеке само со полна политична автономиiа,
а во националните наши интереси допушк'ал башибузукцки да
му се набркуат разни неканени гости, како: бугари, грци
и срби. По политичката борба идит значит националната. Но
борбата со пропагандите во Македониiа не iет чекор назад,
туку напред, зашчо и тука имаме работа со борба за слободиiа,
со борба со мрачните сили, шчо не дозвол'уат на таткоината
ни сама со свои очи да гледат своите интереси, ами и наврзуат
дзрдзала, шчо омрачуат истината и и придаат бугарцка, србцка
и грцка боiа. Време iет да отфрлиме од очите наши мрежите,
шчо ни и кладоа националните и верцки пропаганди въ Македониiа.
За нашите односи кон турците iас можам да речам само iедно:
ниiе сме задолжени да напраиме се, шчо се барат од нас,
за да докажиме на Турциiа, оти неiното остааiн'е како европеiцка
држаа стрек'ат во нас полно сочувство. Ниiе сме задолжени
да бидеме лоiални поданици на Н. Ц. В. Султано. Но при тоа
бараме и ке бараме од Негоото праителство цел ред реформи,
коiи ке ни сочуваат наi главните интереси на нашето национално
и културно развиiаiн'е. Јас мисл'ам, оти ниiе требит да бидеме
лоiални кон Турциiа, но предполагаiки, оти турцкото праителство
и народ ке разберат наi после, оти интересите на нивната
држаа во Европа совпадаат со нашите и зависат наi много
од ниф, а не си протиоречат, и затоа турците први ке требит
да докажат искреното сакаiн'е да сет во мир со нас и со тоа
да заслужат нашата поддршка на нивните интереси. Ако пак
тиiе мисл'ат со нас да не се церемонат, и да лажат Европа
и нас со реформи, коiи не iи иополнуат, то не ке се удивит
Турциiа, ако и ниiе обрниме нашите возгледи кон Европа и
од неiа бараме, да се воведат во таткоината ни со сила тиiа
реформи, шчо се признаваат от силите европеiцки за истинцка
требност за успеiаiн'ето на религиознонационалното и културно
развиiаiн'е на македонцките рисiани. Европа ке обрнит возгледите
на нашите бараiн'а, зашчо она iет задолжена да напраит тоа
со два меѓународни актои: проекто за реформи во Македониiа
от Февруар и мiурцштегцкиiот проект. Тиiе два меѓународни
актои ни обек'аваат постепено рашируаiн'е на реформите во
Македониiа, и со тоа даат ни прао да се обрак'аме до двете
реформаторцки држаи со меморандуми и по друзи патишча, за
да им покажиме на нашите религиознонационални и економцки
нужди, како и на тоа, шчо праит Турциiа, за да се исполнат
тиiа наши нужди.
Знам многу арну, оти мнозина со ирониiа ке се однесат кон
моiите надежи за европеiцки реформи. Но на тиiа ирониiи
ево со шчо iас ке одгоорам: не iет истина кажуаiн'ето, да
не ке излезит нишчо от усилиiата на Русиiа и АвстроУунгариiа
да се уредат работите во Македониiа. Проектите за реформи
и усилиiата да се воведат тиiа не сет, како мисл'ат мнозина,
само игра да ломинит време и да останит се, каoко шчо си
било. Проектите за реформи на Русиiа и Австро-Унгариiа сет
мегународни. актои, неисполнуаiн'ето на коiи от Турциiа
iет насмешка и оскрбуаiн'е за реформаторцките држаи и им
даат полно прао за репресалиiи против нарушаачот на меѓународното
прао. Да било така лесно и безнакажано престапуаiн'ето на
меѓународното прао, до сега држаите, денеска ке приимаа
на себе разни задолжеiн'а и утре ке се откажуаа од ниф.
Но не било така. Реформите рускоавстриiцки, iедно сет меѓународен
акт, ке даат прао секога на македонците да настоiаваат пред
Големити Сили да се ислолнат во полност. Нека не мисл'ат,
оти они можат да бидат закопани, како шчо iет закопан берлинцкиiот
трактат со негоиiот 23 член за Македониiа. Берлинцкиiот
догоор вистина iет закопан, но не од Европа, а од Бугариiа,
коiа изврши соединуаiн'ето со Источна Румелиiа со насилствен
преврат - без согласиiе на држаите, шчо потписаа берлинцкиiот
трактат; а со нарушааiн'ето на iеден параграф се нарушаат
и сет трактат. Сегашните рускоавстриiцки реформи силно се
разликуваат од берлинцкиiот трактат со тоа, шчо сет они
само меѓународен акт закл'учен меѓу три држаи. Осим ниф
важен фактор се iавуаме само ниiе македонците. Волiата на
двете соiузни држаи: Русиiа и Австро-Унгариiа можит да сретит
протиодеiство само от Турциiа и од нас, но наi поеке од
нас, зашчо со реформите се бараат, не од нас, а от Турциiа
задолжеiн'а и ако ниiе со нашите работи покажиме, оти тиiа
задолжениiа, шчо се бараат от Турциiа, не не удовлетворуат,
то ниiе само ке поможиме на Турциiа, нишчо да не воведит
од реформите, шчо се бараат од неiа. Турциiа ке велит, оти
она се, шчо можит да напраит, ке напраит и напраила, а поеке
не можела да напраит за тоа, шчо комитетите не даат на населеiн'ето
да се успокоит, а во iедна страна, каде iет се на воено
положеiн'е, сите добри намереiн'а на праителството се рушат
от сопротивуаiн'ето на немирното населеiн'е; а ако военото
положеiн'е се продолжит поеке од iедна година, реформите
ке се состарат по наша вина и ке се заколат. Таква iедна
служба ниiе сослужифме на Турциа по обiавуаiн'ето на февруарцките
реформи. Исто така, ако не сакаме никакви реформи, можиме
да и послужиме и за однапред. И после, како и до сега, пак
ке фрлиме вината на Големите Сили, коiи секоi пат излегуваат
криви за нашите грешки.
Собитiата, шчо се развиiа до сега ни покажаа iасно колко
ниiе сами можиме да си напакостиме, мислеiки, оти постапуаме
праилно.
За да се предупредат жртвите од iедно секадешно востааiн'е,
се изработи февруарцкиiот руско-австриiцки проект за реформи,
вистина не совршен, но со огоорка, оти тоi ке бидит постепено
раширен. Поминаа месец, 2, 5, 7 и нишчо од него не излезе.
Се прашат: зашчо? Ке одгоорат нашите: зашчо Турциiа и Европа
не сакаат серiозно реформи. Но не iет така. Турциiа, можит
и не сакат реформи, но сакаат тиiе, шчо го изработиiа проектот.
Се прашаше само: кому приликите ке дозвол'ат да надделит?
А во тиiе прилики наi важен фактор бефме ниiе. Да се склонефме
пред волiата на Европа и четите, или да се предадеа, или
да се оттргнеа во Бугариiа, или барем да се напраиiа некои
прегоори со реформаторцките држаи, во коiи просто можеше
да се речит, оти четите, или ке се оттргнат, или ке се предадат,
но нека не мачат турците мирното населеiн'е, за тоа, шчо,
можит, некаде се имаат пушки, то ке настапеше во Македониiа
мирно време, кога ке се бараше от Турциiа да се воведат
во полност реформите и да се оттеглат воiските од Македониiа.
Но шчо напраи комитетот? Тоi реши 4 1/2 месеци да чекат
резултатите од воведуаiн'ето на реформите и после обiави
со „чиста совест" востааiн'ето. Во време на обiавуаiн'ето
на востааiн'ето, комитетот можеше да речит, оти тоi не бркал
на држаите да воведат реформите. Но тоа не iет токму. Вистина
четите избегуаа стражеiн'ата, но тоа ушче не значит да не
бркаа да се воведат реформите. Тиiе избегуаа, но турците
бараа стражеiн'а и успеа поеке од комитето. Комитетот кажуаше
да немат чети, немат протиодеiство на реформите од негоа
страна, а пак турците кажуваа да има чети, населеiн'ето
да имат оражiе и се готвит за востааiн'е, воiската имат
постоiани столкнуаiн'а со четите, четите убиваат мирните
жители, шчо не и слушаат и сет верни слуги на Падишаот.
Ако земиме ноините од времето на публикуаiн'ето на февруарцките
реформи до и после обiауаiн'ето на востааiн'ето во Битолцко
на 20 iули и прегледаме во ниф телеграмите од Стамбул, то
ке видиме, оти Портата постоiано предстауат на рускиiот
и австроунгарцкиiот амбасадери списоци од стражеiн'а на
турцкиiот аскер со четите, списоци од наiдено при обиските
оражiе у населеiн'ето, описоци од убиiства, совршени од
четите над мирното населеiн'е. И наiпосле списоци од воведени
рефооми.
Шчо сакаше да речит Турциiа со тиiе списоци, iет многу
iасну: „iас сакам да воведам реформите во Македониiа, но
наместо реформи сега за сега ке воведам аскер и маки, зашчо
страната се готвит за револ'уциiа, подготвуана от престапното
работеiн'е на комитетите, коiи шчо состауат како држаа во
држаа: ке ми позволите, прво, да усмирам страната и да воведам
мир, а после ке се воведат нужните реформи". Со друзи зборои:
комитетот ми даат возможност за iедна година да се извинуам
за неисполнуаiн'ето на реформите, а после не ке и воведам,
зашчо они ке остарат. Ја. каква услуга ниiе напраифме на
Турциiа, со нашето недоверуаiн'е ком австро-рускиiот проект
од реформи. Сакаме ли ушче iеднаш да не послужиме на Турциiа,
и пак да не напраиме криви друзите за нашите грешки? Јас
мисл'ам, оти нишчо друго не ни остаат да напраиме осим да
се однесеме со полно доверiе ком реформаторцките усилiа
на двете заинтересуани Сили, и сo тоа да иангажираме, час
по скоро да се воведат обeк'аните реформи.
Со тиiе неколку зборои iас сакаф да поiаснам содржаiн'ето
на предложената на македонцките читачи книга за наiважните
за нас прашаiн'а. Како последуач на идеiата за полно отдел'аiн'е
на нашите интереси од интересите на Балканцките народи и
за самостоiно културнонационално развиiаiн'е, iас и iе написаф
на централното македонцко наречiе, коiе за мене от сега
на тамо имат да бидит литературен македонцки iазик. Нерамностите,
шчо ке се окажат во iазикот на моiата книга, сет сосим природни
и ке можеа да се отстранат само при iедно по глабоко знаiаiн'е
на централното македонцко наречiе, со шчо не можам да се
пофал'ам. Но и при тоа се надеiам, оти за македонците таков
iазик ке бидит по приiатен и по звучен, од iазико на нашите
суседи, со коiи ниiе сега за сега се дигаме на големо.
(Стр. III-ХI)
