 |
Во сенките на проколнатите шуми, оние во кои со векови се создаваат сојузи помеѓу исчанчени призраци со кучешки муцки и главурдести разбојници, про'ртува напролет билката копиден, најчесто само со две ливчиња. Ретка и незабележлива, за треварите е безимена. Калуѓерите и го шепотат името со подадени раце, чиниш се бранат: ѓа'олска трева. Од нејзиниот ризом, рамно положен под земја, горчлив и отровен, и поскокот бега. Преданието за неа е вакво: пробие ли од земја под заспан бездомник или дрвар или евангелист, тој, кој и да е, се збудалува од испарувањето на отровот азарон, и сок и крв на копиденот. Младите во такви мигови огрдуваат, се збрчкуваат, стануваат живи плашила, а на старците, дури и на смерните посници, разумот како гасеница им се извлекува од уши, и од тој ден гие се без спомени и без мисла. Копиденот невратно може да го уништи, и тоа со здив, само дете доено од женка на бел крт. Такви деца немало. Жените во Кукулино биле здрави доилки.
Не се знае точно кога, можеби во еден од првите деветнаесет априли на тоа осумнаесетото столетие, се случило:
под старејшината на Кукулино Еремија Сидор про'ртела загатливата билка копиден, со лист сличен на сплескано јарешко бубреже. Во тој пролетен ден лисицата лачела од своите жлезди мирис на темјанушка; се обидувала да ги измами птиците грмушарки што меѓусебно се колкале за да ја придобијат женката на својот род.
Од отровот азарон на копиденот над кој преспал еднаш, Еремија Сидор се извртел во себе, се обездушил. Сиот се изменил. Животот му станал поинаков, чактисан. Си потпевнувал на закопи, потоа ни до гробиштата никого не испраќал.
Мрзоволен и пребавен дури и за старец, се заплеткувал во замрсени мисли; во нив се распливнувал заедно со одминатите настани и лица што го опкружувале од најраното детство. А порано, во некое негово минато, ќе умеел да им сврти грб на лажните приврзеници што сега лесно го прескокнувале прагот на неговата куќа. Тоа божемно пријателство, лицемерно и користољубиво од една страна, онаа другата, не и неговата, се држело на танки нишки. Како старејшина на селото, ги штител тие никаквеци во споровите околу поделбата на заедничката вода, околу правото кога и колку да се лови риба во мочуриштето, околу меѓите.
Кога ќе останел сам, Еремија Сидор им ги заборавал лицата и имињата на натрапниците. Тие, селски дијагностичари, се сложувале меѓу себе во едно: старецот изветреал, зашто лебот му го облазил дождалец, во тие краишта, под црната шума, со големина на видра и со рокче помеѓу студените очи. Чиниш, и неграмотни, ја проучиле Плинијовата Историја на природата cо секакви предупредувања: Дождалците можат да сотрат цел еден народ доколку не се варди. Зашто, според тој римски истражувач: Се испече ли леб на гранки од дрво што дождалец го допрел само со нога, тој леб ќе е отровен.
Иако ретко, во некои долги есенски и зимски ноќи, Еремнја Сидор се исплеткувал од пајаковите мрежи на соништата. Соземен за миг, како да сфаќал дека во својата лушпа се пресоздал во поинаков човек. Со подмолна болка во черупката, згрчен и намален, претчувствувал дека е во обрач на зли сили, ту наголемени бубачки буништарци, ту многуглави лилјаци. Страдал. Се потел наморничавен. Го налегнувале трески. Станувал од постела со натежнат меур во утробата и се враќал со тага за светот на кој веќе не му припаѓал. Веднаш потоа, откако ќе се завлекол под покривка, се зарекувал дека ќе им се врати на поранешните молитви, на правдините, на врсниците. По изгрев ги заборавал ноќите. И себеси во нив.
Бил жив, вистинскиот живот стоел далеку од него. Во претпразничните вечери, за него секогаш исти - леб и истолчен лук во оцет и вода - седел сам под светлост на свеќа и гледал во икона од која му возвраќал пријателски поглед светец со малецка црква на дланка. Како да бил пред огледало во кое се одразувал намален: светецот и тој биле двојници. Со бледи лица продолжени во бради, личеле еден на друг. Но светецот го надминувал со подвижност. Ќе се слизнел од иконата и, не повисок од педа, ќе се растрчал по одајата. Без прекин газел лебарки, ги гмечел. Од црквата на неговата лева дланка се спровирал кикот на други светци што бездруго стоеле на внатрешните ѕидови. Кога светото џуџе во розова одежда повторно ќе се вратело на иконата, Еремија Сидор значајно му намигнувал. Се разбирале братски. Меѓу нив немало меѓа. Земјата под нив била само нивна. И небото над нив, толку блиско и во исто време далечно за секоја жива душа, а живи души биле и тој и светецот со напишано име во горниот десен агол на иконата што ни грамотните калуѓери од манастирот Свети Никита не можеле да го прочитаат. Самиот му нашол име - не го измислил го слушнал негде и некогаш, со такво име живеел пред четири столетија некој архимандрит - Варлаам. Светецот со насмевка се сложил, легнал на пајакова мрежа и долго се нишал. Пред да се огласи петел, трчал по одајата и газел лебарки. Во тие мигови, срцето на Еремија Сидор раснело, сонот му станувал лесен. Со растреперен копнеж ги чекал врсниците, Смиле Дардалко, ќумурција со бело лице, и најстариот во двете семејства Ански, кивавичавиот Добромир, да им раскаже за чудото, обајцата некогаш тајни свршеници на бајачката Сирма Мајска, кога тој Еремија Сидор, мислел во младоста дека со неа ќе застане пред олтар. Тие доаѓале, со нив уште двајца со исто нме, Митре Манчев и Митре Славиче, човеченца, еден врз друг, обајцата ќе биле високи колку него. Кога тие веќе ќе дошле, Еремија Сидор го заборавил светецот, само седел и со накривена глава исчекувал гласови од некое минато.
Такви му биле деновите. Ноќите минувале крај него со воздишки. Преземале дел негова тага, не биле без душа. Тој им ги наслушувал воздишките и заспивал, се будел, пак заспивал.
Со разденувањето, се почнувало по старо. А веќе и не можело поинаку. Празен во себе, со бело перде на десното око, старецот немо ги пречекувал оние пред чија подбивност попуштал. Тие господареле, го држеле под шепи. Ноќните доживувања и сфаќања на животот се топеле. Неговиот свет го сочинувале итри издувани старчиња и подлеци со забести муцки. Тие го разголувале, му го распарчувале срцето со нежност. Всушност, дури и со набожност под веѓите, му се подбивале. Му кршеле ореви со здравите катници, му лупеле јаболка петровки. Вредноста на плодовите тројно ја надоместувале со вино, со ракија, со секаков залак. Рамновесието меѓу нив се одржувало со исполинска измама и старечко малоумие.
Не сфаќајќи ја смислата на среќата, Еремија Сидор се чувствувал среќен. Времето го заобиколувало и не го одвлекло в неврат. Само, онака патем, ќе одмотало од неговата свест безбојна преѓа и ќе ја однело. Спомените се губеле, за него немало минато. Само некаква матна сегашност, без иднина. Само тоа.
Другите, постарите во Кукулино, повеќе знаеле за него. Некој од нив, доколку ќе се согласеле прмладите, ќе се обидел да раскаже нешто за старејшината. Ќе започнел, со тоа придавајќи си и себеси важност, и ќе се изгубел, ќе молкнел. Прикаската останувала незавршена, со тоа и без секаква смисла. Еремија Сидор редел под икона трошки, се грижел светецот двојник да не остане гладен, а младите не сакале да се восхитуваат од свенат цвет и да слушаат прикаски за неговата убавина, самите преставувале бујати стебла со сокови во секое жилче.
Во тие години небото било некако сунѓерливо, како разјадено од жива сода. И земјата, не многу дарежлива, ја мачеле красти. Овде и онде, можеби до самиот крај на светот, невидлив голем инсект им ги смукал соковите на дрвјата. Рекичката Давидица се повлекувала повремено во некој подземен свет. Во вирот што ќе останел под старата заедничка воденица се множеле риби, колкутолку селаните со нив да тргуваат во градот. Се живуркало, зборот иднина лежел зад третиот повидок.
А еднаш, пред триесет години, кога четите на кратовските рудари предводени од Карпош, неграмотен востаник и стратег, удриле, освен на други градови и на Скопје, Еремија Сидор, со десетина селани од под планинската црногорица, се нашол во виорот на бунтот. Се борел против Турците и под команда на Пиколомини, со вила, со секира, со нокти. Двапати се извлекувал со рана од крив јатаган. Не се прославил. Јунак претставувала разбранетата грамадница. Таа и Карпош, подоцна запленет, осуден, убиен. За едни, за други не. Османлискиот поет Самат, иако со жолтица во себе, го опеал татарскиот кан од Крим Селим Гирај како победник над неверниците. Во неговата поема другите биле без име и без свое место во матичната книга на времето, за сите идни времиња одамна минато. Од нишки на човечкн воздишки тоа време ткаело заборав.
Живот, минато. Танка шурка по бучлив порој, зад неа сува и неродна земја, морничаво испукана. Една таква шурка се протегала од денот кога Карпош, симнат од кол, можеби веќе мртов, заради предупредување на рајата виснал како издолжен пајак под гранка на чинар недалеку од камениот мост, на девет чекори од левиот брег на Вардар.
Смртната пресуда над бунтовникот била извршена во 1690 година, а во семејната капела на австрискиот цар Леополд се одржала миса за покој на вошлосаниот сојузник, споменот за него да избледи пред првиот дворски бал.
Во магливите ноќи на таа есен, ифтосаните суварии на Махмудпаша се обидувале да зграпчат некого што пеел под чинарот за водачот на востаниците. Попусто им било. Во исто време се прочуло дека со бучливоста на водата се мешаат воздишки. Тоа дрвото тагувало по мртвите. Несекојдневното чудо внесувало меѓу луѓето збунетост и страв. Кај некои бес. Затоа неколцина дервиши го камшикувале чинарот со дебели и влажни ортоми. Со секој замав укале како во молитва. Гола како меше на Циганче, над нив месечината се припокривала со танок облак. Со зелено око се пулела во дервишите. На свој начин се чудела. Разбојнички ветар, забест и зол, корнел ќерамиди од сиротински куќи. Од чад што им се враќал на огништата, оцаците се задушувале. Обземени од својата мистика, кучињата бегале пред литија на призраци. Под удари на дервишите, многувековното стебло стенкало маченички. До првиот снег, и по тоа, дрвото и невидливиот пејач го оплакувале востаникот. Човек и дрво, вечно братство. И само во Кукулино знаеле дека ноќниот пејач не е никој друг туку Еремија Сидор, и само луѓето од тоа село му ја признале славата со тоа што го прогласиле за доживотен старејшина, и само тие му заиграле на свадба кога се женел како триесетогодишен строг и правичен, со бело перде на десното око. Со тоа око, кога ќе го поклопел здравото со дланка, ја догледувал утрешнината: или Турците ќе му се покорат на крстот или крстот ќе се спепели пред џамија. Едно или друго. Ништо не ќе е како што било.
Соломон, тоа бил Еремија Сидор. Некоја жена му се пожалила дека нејзиниот домаќин ја мие пред легнување само десната нога, левата никогаш. Ја открил причината. Десниот опинок на споменатиот домаќин му бил дупнат, затоа само едната стапалка му се валкала. Неговата мудрост некогаш ги восхитувала селаните. Се повеќе му се покорувале. Умеел да ги измири скараните, да ги спречи бувтањата. Тој определувал кога ќе се внесе жито во воденицата и како ќе се расподелат водите, шумата, ловот. Затоа, според прифатен закон, нему му се доделувале нивите на иселените и изумрените. Лакот по лакот земја, се збогатувал. Имал свои наполичари. И кога ќе им се укажела прилика крадците не подавале рака по негово: од манастир дрпале, од него не.
„Умен си, Еремија Сидор", зборувал со себе. „Остани таков. Не давај и на тагата да ткае од твојата душа покривка. Те зграпчи ли таа, тагата, збогувај се од животот."
Тогаш еднаш, кога бил Соломон и кога си го знаел името.
Потоа околу неговиот црн пламен облетувале брашнести пеперуги - исечоци од минатото. Трепереле. Иако не секогаш јасно, исцртувале по нешто од заборавениот живот. Еремија Сидор ги впивал живите слики со усни, со ноздри, со очи. Со секое влакненце. Станувал уво за одамна изумрените гласови и бил нерв за болката што лежела во секоја нишка месо, во секое ковче, во секој негов глужд. Го чувствувал вкусот на горчината, во ноздрите му горел мирис на свеќи од еден закоп.
Кога останал вдовец со двајца синови, Зафир Ут и Филип Близнак, вториот тогаш малолетен, талкал тажен неколку седмици од манастир до манастир. Не откривал врвици, ги создавал и ги оставал замрсени зад себе. Одржувал гол живот со буклики, лисје од глуварче и киселец, со секаков корен и еребичини јајца. Ретко со залак од калуѓерска трпеза. Дивината бегала пред него, змијата не му лежела на пат. Преспивал на пиреј меѓу напуштени гробови и, доверлив кон ѕвездите, им шепотел на мртвите: нека спијат спокојно, тој, и далеку, ќе бдее над нив. Земјата го топлела со здив, месечината го покривала со сребрена и зелена мудрост. Во такви ноќи, ветрот со здив на зачувана дневна топлина му ја бришел росата од клепки. Летајќи во џапања, го буделе со крик непознати птици. Силен, иако испостен, се исправал и поаѓал кон руменилото на изгревот. Движејќи се кон сончеви патеки, наоѓал извори, црквички крај опустени села, манастири со недоверливи калуѓери. Гледајќи во него само небитник, разбојнички извидник или, сеедно, отпадник од законот, тие понекогаш го оддалечувале со ластегарки. Не им се лутел. Останал искушеник со насмевка. Потоа се враќал свртен кон златните заоди.
Можна била претпоставката дека на тој кружен пат, Еремија Сидор преспал врз копиден и се разбудил со седава брада и долги нокти, жолт, збрчкан, прерано подвиткан, со ретко видени влакнести уши, само од жерав не со потанки нозе.
Таков и се вратил меѓу своите, не да се прегрнува со нив, да ги премери нивите и да ги преброи овците, туку со дрезгав глас да му се пофали на светецот од куќната икона дека духовниците од манастирите биле недоверливи кон него, а еден посник дури го нарекол иноверец, дијак на дервиши и ѓаволи. Што можело тоа да значи? Ништо повеќе туку утеха дека и господ е со човечки слабости штом одбира секакви слуги. Светецот Варлаам само со глава потврдувал дека се можни господови грешки.
Се вратил изменет Еремија Сидор и не си ги препознал синовите. Не личеле еден на друг, а ни едниот ни другиот на него, Само натрапниците му биле мили. Со насмевка пред која секој друг ќе се смрзнел, Варлаам му ја одобрувал љубовта кон нив, најпосле човечката вредност расне од таква великодушност. Тие умееле да го придобијат како заштитник. А смртта го заобиколувала. Го оставала да се заплеткува во недоразбирање со себеси и да се обидува да се сети кој е и како му е името.
Штом ќе осамнел празничен ден, еве ти ги натрпниците Коле Делев, Невен Цапко, Дано Бучка, Кирил Десовски, Џоџо Фаци. Од негови лозја превривале вино за себе. Своето го чувале, неговото го пиеле, А можеле, со малку солено месо, да испијат и говедска жолчка. Тие петмина му биле врсници на неговиот постар син.
Зафир Ут
Во близина на некоја река западно од Кукулино што невратно се стреми со поројна сила да се најде на она место на кое ќе стаса дури и со бавност на инсект, виден е необичен камен, до крајна мера измазнет и валчест како јајце. Од него можеби ќе се изведе животно од стари преданија: остри личунки на грбот, око на чело, нозе продолжени во живи и жилави ластари. Доколку еднаш во десет столетија, некоја река ќе го измени текот, на местото на кое се префрлила само за делче од ноќта, ќе остави таков камен. Барај, ќе го најдеш. Всушност, има секакви толкувања. Едно од нив е дека валчестиот облик е ларва на џиновски поткорник или тврдокрилец, пред чија челуст бегаат и човек и ѕвер. Проклетството ни со умните не се разминува, зашто згреши ли некој и го земе ли како зглавје, каменото јајце ќе му ја исмука топлината. Несреќниот потоа ќе е труп со душа. Според стари верувања, каменото јајце носи несреќа дури и кога некој ќе го допре са.мо со рака, по што следат секакви непријатности: пченицата ќе му ја позобаат коњи вампири, овците преку ноќ ќе ги соголат до коски црви, во каците со вино ќе се намножат смртоносни габички. Кон тоа уште стотина тегоби.
Со малите радости и неостварени надежи, и преданијата станувале човечка судбина, нејзино тајно крвотечение. Преданијата биле и утеха и здеглавје на секоја заедница, сеедно дали некој ќе ја нарекол племе, народ или толпа на сонувачи.
Петмината натрапници што господареле со Еремија Сидор, го гонеле од татковата софра неговиот постар син Зафир Ут. И тој бил извртен како старецот, дури и повеќе. Немал никаков допир со врсниците, се плашел и од помладите, Нешто чудно се случувало под покривот на најбогатата куќа во Кукулино: се шекнал таткото, не останал зад него ни синот, постариот, Зафир Ут. Меѓутоа, натрапниците, велмошки бабуњосани од туѓа пијачка, и не се обидувале да го поврзат Зафировиот живот со каменото јајце, иако тој, доколку некој ќе го натерал, ќе откриел чуден настан за кој можело да се претпостави дека му се присенил, настан за кој понекогаш и поголем мајстор на раскажување не ќе можел да најде вистински зборови.
Зафир Ут немал повеќе од девет години кога нашол во сура суводолица големо и нескршливо јајце, под него испукана земја со скудни тревки, над него жолто небо, сурнак низ кој се просејува сончев прав. Јајцето, со розови жили и овде онде со по некоја дамка, пулсирало: допреш ли уво до неговата валчестост, се слуша шум и бавно отчукување на живо срце. Изненаден од совршениот облик на своето откритие, тој се обидел да го однесе од тоа место, да го дотркала до својата куќа. Попусто се мачел, бил мал и слаб. Возбуден од откритието, се вратил во селото и им раскажал на врсниците дека на тоа и тоа место, недалеку од Модра Спила, непозната птица оставила исполинско јајце, еден лакот, и уште еден, и пак уште еден во должина. Потоа открил дека е без чувство за болка и не плачел кога го намердале, зашто во суводолицата не нашле такво јајце, според описот толку големо што од него можела да се изведе з.мија долга дванаесет до тринаесет чекори или исто толку долг гуштер или птица што ќе можела да поклопи со крилја куќа. На тие што го мердале им ги заборавил имињата, најпосле тоа и не биле некои имиња за паметење - Коле Делев, Невен Цапко, Кирил Десовски, Џоџо Фаци, можеби и Дано Бучка, кој од кого побезначаен, со мала разлика што првиот умеел да пее со женски глас но така како да гребе со нешто по стакло, од што и козите се морничавеле.
Тој син на Еремија Сидор, во детството неизмерно гален од мајка му, раснел некако накосо, чиниш левиот дел на телото од половината нагоре му била од олово и го влечела секогаш на една страна. Пелтечел, малкумина разбирале што меле, а мелел такво брашно што и не вредело човек да се помачи и да го разбере. Сепак, уште од мал малку зборувал и малку му зборувале. Раснел, ларвената обвивка на детството ја оставил зад себе и се нашол пред загатка што со помош на трпелив граматик, ќе можела да се сведе на следното: големиот разум на вселената (или на Кукулико, сеедно) е составен од мозочните клетки на секој жив човек. Од загатката ќе произлегло прашање: како тоа тогаш едно такво единство да создава толку недоразбирања во селото, во куќите, во секој човек?
Никој, ни татко му Еремија Сидор, не знаел од каков пат скршнал кога, веќе без мајка, стапил со три чекори во третата деценија и каков бил пред тоа.
Каков?
Смешен и тажен и ваков некаков: џиновски расчекор на две оддалечени временски стапалки, помеѓу нив зрела калинка од сипаници на лицето, модринки заради изгубена овца, сомнабулно момчештво, невесела свадба, сватовски и соседски подбиви, соништа појасни отколку животот. И секакви тегоби, несовладливи и затоа плодни: котеле она што биле и самите - мали и големи зла. За него можело мошне тажно да се пее, не како што пеел Коле Делев, танко, женски, туку од срце, со глас од кој ќе затреперел и најкорав стробјак, а стробјак бил Невен Цапко но мразел пеење исто како и Џоџо Фаци, две педи помал од него, а не пеел ни Кирил Десовски, му стврднал јазикот од земја што во детството ја посолувал со песок и ја ивакал. Никој не знаел зошто, но Зафир Ут се плашел и од својата домаќинка Нева здрава женичка по која и камен ќе воздивнел. Повеќе ноќи на заедничкиот живот со неа тој преспал по плевни и стаи.
Дење, иако ретко, косел или жнеел подолго отколку што било нужно, Очигледно настојувал да е подалеку од дома. Чекорел осамен по свои врвици. Ја пребарувал суводолицата во која во детството го нашол каменото јајце, еден лакот, и уште еден, и пак уште еден во должина. Одел и подалеку, до некое замислено море, рудина оградена со камен и без капка вода на која напролет цутела кандилка, а наесен, слични на нежни плодови, болскале на згрчени смреки дождовни капки. Го прегазувал тоа непостоечко море, пред него бегале жолти и црвени и сини риби и се криеле водоземни ветроштини меѓу потонати кораби. Но, никогаш не зачекорил по сокаците на бучливиот град јужно од Кукулино, уриван и обновуван, со многу лица и со секаков морал, со домородници и со дојденци од пет страни. Не го привлекувале грчките караѓози во шарени облеки, латинските проповедници, по некој со кус меч под мантијата, малоазиските занаетчии, трговците Евреи, верските занесеници, меѓу кои имал пријатели само еден од селото, Трпе Бабушко, со мило лице на заспана ласица или на слично животинче - стоболка, од чие сало сварено во ракија тој лекувал три болештини -заушки, подуен мев и тага по умрените, дури го излекувал и кивавичавиот Добромир Ански од модринки кога ќе го натепале снаите со помош на брат му Неделко Ански, помлад но посилен, потоа во покајание да оди и да се дави во мочуриштето и да се откажува од намерата, не поднесувал вода во која се множат полноглавци.
Во долгите зимски вечери, на постариот Сидоров син му било најтешко, доколку малите и големите тешкотии можел да ги споредува. Немал пријатели да поседи со нив крај огниште, да се напие, да се развесели. Ни на роднините, сите подалечни, не им се доближувал. Дури и да го сторел тоа, тие ќе нашле начин да го избегнат. Понекогаш се чувствувал како жив мртовец во куќата на недоизумреното семејство Сидоровци, со влез свртен кон гробиштата и со тесни прозорци, западните загледани во каллива кочина, источните затворени со плевна. Од старите ѕидови на таа куќа понекогаш се слушало отчукување, звук што некои подоцна ќе го наречат мртовечки часовник. Кукулино не знаело дека тоа тик-так произлегува од свадбен ритуал на невидливи бубачки. Зафир Ут со занес му се предавал на тоа претскажување на смртта. Отчукувањето го слушал само тој. Еремија Сидор оглувнувал, жената и помалиот брат Филип Близнак секогаш биле зафатени со нешто: таа, Нева, ткаела, готвела, перела во издлабено стебло и сонувала вистински маж, тој, Филип, се грижел за добитокот, за овците, за нивите, повеќето необработени: секој имал свое парче земја, луѓето се поретко се прифаќале за наполичари.
Навистина, Зафировите зими биле долги - јаже спуштено во 'рвеник без дно, на неговата јамка се прпелка тој.
Отчукувањето на мртовечкиот часовник кошмарно се враќало во свеста, како ехо на вчерашно ехо. Тој умирал, срцето гниело во него. Само мртов сфаќал што е тоа среќа: упокоен е, им нанесува болка на оние што го измачувале жив и ја поткопувале земјата под неговите нозе, го отфрлале.
Мртов! И пак понекогаш со чувство на страв, тогаш кога на гради му седела мачка и, предејќи, шепотела со гласот на Нева зборови на некој одминат или несоздаден јазик, но тој неја сфаќал смислата, само со некое непознато сетило чувствувал прекори или нешто слично.
И мртов умирал.
А имало и поинакви ноќи. Место мачка, на неговите малку длабнати гради седел Еремија Сидор. Го мерел со здравото лево око и не зборувал, само предел со два гласа, ф и р, се намалувал, окото покриено со бела павлака му бабрело, се ширело, го затворало темниот простор на одајата. Обидувајќи се да го стресе од себе човечецот со глас на стар мачор или, пред тоа, да ја отфрли мачката што шепотела нејасни слогови, Зафир Ут минувал од смрт во живот, од мора во кошмар. На стебликите на стравот се отворале пупки на одбивност кон Нева и кон Еремија Сидор. Се исправал од сламарник и одел да седи на прагот на надворешната врата, слепо загледан во гробиштата под неподвижна синкава магла, чиниш небото ги покрило со своја кожа расфрлените крстови. Не чувствувал студ. Седел и само седел, потоа се враќал и ги држел дланките врз неистинатиот пепел во огништето.
Времето на мртовечкиот часовник од секаде го демнело. Како да не можел да дише без тој звук со стотици еха во неговата крв што бездруго произлегувало од опаките чинки на Сирма Мајска. Напати, штом веќе отчукувањето го следело го слушал звукот во мочуриштето и во црногорицата. Околу него се се менело, не и тој, освен напролет, онаа брза и куса што може да почне и во март и во мај. Тоа време го успокојувало. Во март бадемот бело пукал, во април крцкала од сок кората на јасенот, во мај околу жолто отворениот седум на карпите брчеле бумбари. Им се придружувал на звуците и, каде и да ќе се нашол, лежел на лакот и пеел детски песни или танцувал околу стар даб со тромавост на мечок припитомен од Цигани,оние со православни празници и обичаи но со исламска лесно прифатена вера, со надеж дека не ќе бидат гонети како скитници и измамници.
Како оној, нели, од пред една година или од порано, оној што му побарал коњ побрзо да му донесе секакви чуда дванаесет штурчиња спрегнати во кола од обработени речни школки, еж исправен на задни нозе што собира во торбуле малини и лешници, самовила од меко сребро, пее и лета. Куќата останала без коњ, тој без своите играчки. Потоа веќе на ништо не се сеќавал, ни на лицето со многу лузни и темни крадечки очи, две капки врел катран, ни на чудното циганско име - Тутифан.
Мал по раст, на него се се наголемило; стапалките, дланките, главата. Вилицата му се издолжувала, долните заби ги преклопувале горните.
Зафир - добро. Но зошто Ут? Веројатно заради некоја сличност со таа птица: умеел да се огласува со нејзин повик, освен тоа повремено му се враќало во сеќавањето дека еднаш бил покриен со пердуви што го варделе од пек и од студ и дека летал, без презир кон земјата под себе но и без голема љубов за она што е на неа, бескрајно проклета штом ги држела, ги хранела и ги поела со туго вино неговите врсници Коле Делев, Невен Цапко, Дано Бучка, Кирил Десовски и Џоцо Фаци. Од нив, кога ќе се натрескале, се живо пропиштувало. И се мртво. Од пат им се тргале и призраците. Зафир Ут не им стоел на пат. Ни тие на неговиот. Не се сретнувале. Не биле во заемна љубов, не се ни мразеле.
Бавен во многу нешта, во мисла и во збор, одел шантраво и недооблечен под дожд и под снег, секогаш накривен: срцето, стежнато од јад, го влечело на една страна. Срце, мртов мал ут во кафез на ребра! Сеедно, тој мислел кога можел да мисли дека и без срце ќе бил жив, штом веќе умирал со него. Со насмевка, каква што можеле да ја имаат кучињата кога тие ќе им фрлале на луѓето по некое ковче, се движел по жолти омарнини или низ магли и виулици, без страв од дивина, од вештици со двоен ред горни заби, од јамки на ѓаволски опашки обесени на гранки. Во Кукулино не знаеле како се одржува здрав и со што се храни кога е далеку од дома. Не ја проверувале неверојатноста дека пие змијски јајца, верувале во неа. Потоа помалку чекорел зад рало и меѓу откоси, Преспивал насекаде, во копа сено, во секогаш отворената воденица, пред портите на манастирот Свети Никита. Ноќе му биле отворени сите плевни и сите стаи. Не забележувале кога ќе застанел пред олтар: пиел масло од кандила, цвакал свеќи. Старците во раса не го гоштевале, самите си ги пребројувале залаците. Дарежливи биле само со молитви. Зафир Ут се разделувал од нив без ракување и без зборови и бил среќен што нивните сенки го испраќаат до оној негов даб, да потскокнуваат со него околу стеблото до последното огласување на сојките.
Сенки, човечки копии со своја душа, тивки минувачи преку песочини и скрки, чесни сопатници.
Така е. Тие сенки му биле поблиски од луѓето, му останале верни. И тој им бил верен. Секогаш. Заедно, тие претставувале дружина, семејство, таинствено единство.
Во големиот миг кога тоа го узнал, ги кренал рацете кон небото и ги разбуричкал облаците со прсти. Над него зинал самиот пекол. Зататнело. Бувнал силен дожд, летен и топол, благ под јазик. Му ги измил очите. Не се засолнил под стеблакот на својот даб. Останал да стои. На исток се протегале молскавици. А и од земја гргала вода. Рамно во него. Го пречистувала. Му ги измивала сите сеќавања. Пред нозе му се скротувале громови, ползеле покорно, слични на змии опијанети од чад на темјан, се заплеткувале, се свивале во клопче, можеле да пуштаат нокти и да го бранат од зло, а тој стоел сам, голем, непознат. Името можело да му е Вселена, Обновување. Немал свој бог, самиот бил тоа. И немал татко и немал жена, и немал брат. Околу него, до бескрај, немало никого. Тој бил се, и бил Свет, зашто бил сам, без чувство на осаменост, далеку од селото во кое еднаш месечно, под полна месечина, сите биле чудотворци, најмногу бајачката Сирма Мајска, кога, како некогаш, во намера да и ги посвојат децата, кој знае од чие семе, за да не стане чедоморка, се спуштала во плиток и празен бунар и од мрак со чинки казнувала или наградувала кого сака: на вечниот селски кум Трпе Бабушко тогаш му се случувало - надолж наполу да е испотен, наполу кожата да му се покрива со првут, на Митре Манчев и на Митре Славиче да им се замрсат врвиците и да си ги изменат куќите, секој да преспие крај жената на другиот, на Смиле Дарданко под кожа поткорници да му остават ларви. Можеби под нејзини чинки биле и сенките што се влечеле покорно по Зафир Ут.
Манастирските отци не забележувале дека сенките им се губат повремено. Еден од нив, најучениот, човек со знаење на писмо и јазици, по секој обед, обично посен, повторувал дека таквите како Зафир Ут стануваат кесари но не го фрлаат во оган вековниот човечки разум, како што се случило еднаш во Рим. Може да се претпостави дека манастирскиот старејшина со име Георги мислел на Августовата библиотека спепелена во пожарот на Вечниот Град, пламнат од оган на Нерон, кога тој, со лира в раце, ја испеал песната Пеколот е мој вечен дом. Иако не знаеле за што зборува најстариот, калуѓерите му одобрувале со глава - огнот е чистилиште низ кое секоја душа ќе мине.
Една по друга, сенките кришум им се враќале.
Филип Близнак
Презафатени, можеби обземени од тапост или страв да ги запознаат тајните на природата, поточно чинките на таа природа, луѓето под планинската црногорица никогаш не ја виделе играта на ветрот и облакот. Ред е сепак да се спомене: надарените знаат дека ветрот и облакот се близнаци, дошле никаквеците од дувло на фортуна и во нешто се исти: не можат еден без друг. Во усното евангелие на Кукулино лежи поглавие во кое мрднат, згора и шашлив светец орал со спрегнат облак, сеел дожд и, со ветар, жнеел ветар. Со векови, уште пред човечкиот род и пород, близнаците на фортуната се во игра. Се гонат над планините и над каменот и водите, се мени со облик облакот и бега, ветрот споулавено го гони, го згуснува, го развлекува, се спровира низ него. Ноќе и дење, секогаш. Во големата игра, облакот понекогаш се истанчува, небаре минал низ прстен. Оној што ја знае причината на измената не прашува зошто. Праша ли, одговорот е следен: водената преѓа наоѓа цепотинка во некоја куќа и се засолнува под покрив: на некој од домашните ќе му земе дел душа. И еднаш ќе му го врати, на крај на животот. За да се одложи тој крај, доколку во тоа може да се верува. Но кога судбината е со кучешко беснило во челуста, прикаската за близнаците е слаба утеха. Сонувај облак и јавај ветар. Те спобрка ли оѕверен пес, не обѕирај се - секој човек има своја црна исклештеност зад себе, позначајните ги демне глутница.
Филип Близнак! Прекарот не бил случајно измислен. Под покривот на Еремија Сидор се родиле во исто утро две машки деца. Едното поживеало до второто доење, за другото останало млеко достатно и за мал киклоп. И раснело тоа како киклоп, со две очи, со сонца во нив, со топлина во тие сонца. Сеедно што секој човек има своја црна исклештеност зад себе и сеедно што позначајните ги демне глутница, Филип Близнак бил обичен момчак, роден на почетокот на столетието во месец деветти, ден трети, кога татко му Еремија Сидор ја видел зад куќа чумата преобразена во крастава коза и ја убил со дрвен двозабец пред да го однесе и вториот близнак во чија крв никогаш не се загнездила огница - раснел безгрижен, здрав, бил Филип и бил Близнак, спокоен и тивок, секој во Кукулино го сметал за пријател. Затоа не го засегале ни пци ни глутници. Ене им чуми, ене им волци, нека се дават со нив проклетите!
Од првите качунки до ноемвриските дождови, младите се собирале навечер крај селската чешма со три шурки низ парчиња од цевка на ислужена австриска пушка. Меѓу нив највисок бил Филип Близнак, врсник на некрстен и упокоен мал костур под земја, младич со сила за двајца и со две срца во себе, со клепки од бакарни нишки, насмевнат, со напнати жили на вратот и на рацете. Не се грабале за збор, секој имал свое време и свој расказ.
Течела вода од чешмата, течеле преданија. Црните пци се плашеле од младоста.
... Пред триесет години, време кога уште никој од нив не бил роден, меѓу побунетите Карпошови рудари се нашол и некој Мегацулис, продавач на прав од змиски јазици про-тив уроци и на молитви испишани со секакви куки и опав-чиња на кожа голица. Оние што имале во појасот освен нож и некоја сребрена пара, можеле да купат од него сешто: конец од ткаенината на Исусовата пелена, тетрепски пердув од кацигата на последниот римски кесар, скаменета солза на ослепен македонски воин, семче од ерусалемски синап од кое бегаат стаорци чумоносци, корална низа со која и крастав парталко ќе заведе властелинка. Кога престанал да тргува, Мегацулис станал пронаоѓач. O, само да знаел светот каков! Килав но умен, смислил и направил од железо и сулфур огнен топуз што замавнува самиот од себе и сплескува се што му е на пат, а на пат му се наоѓале секогаш некои такви, со чалми, со јатагани. По грешка, и пронаоѓачот се нашол под невидениот топуз. Оние што го ценеле го нашле сплескан како сенка, го присобрале и го здиплиле, го сокриле под камен: ќе го најдат утре нивните внуци, ќе му се восхитуваат,
Прашање: каде е сега
страшниот топуз?
Одговор: се има свој век. И железото и слуфурот. Прав, само тоа останало.
И без заби, 'рѓата го изела топузот.
Во прикаските на
младите имало и други чуда.
... Жилави дијаци пренесувале на дванаесет тркала од место до место црква,
на црквата ѕвоно, во ѕвоното обесено за нозе човече, удира со бронзена
глава во бронза и со бумтежи ги одбројува чекорите на времето. И бронзено,
човечето имало душа. Тоа дијаците го знаеле. Затоа ноќе, помеѓу две молитви,
му го ладеле челото со ленена крпа натопена во оцет. Киселината ја разјала
зелената наслојка на металот и тие виделе дека човечето не е од бронза
туку од злато со него можеле да се купат три куќи.
Прашање: човечето
имало душа, но имало ли жена?
Одговор; немало, не можело да има, за тоа му недостасувала машка сила,
зашто златото нема пол и не се множи со спарување туку се создава под
земја од воздишки на оние покојници што свесно си го запреле здивот со
тврдо сварено јајце.
... На непознато место земјата била дупната се спуштиш ли по јаже низ отворот, ќе останеш да висиш над бездна. Долу, во непрегледната празнина, раснело дрво, затво рено во непробоен клобурец, на дрвото виселе мали клобурци, во нив лежело скаменето минато одминати свадби, сраженија на секакви војски, закопи и воскреси.
Прашање: има ли такви
што го виделе сето тоа?
Одговор: ќе имало, само мајка не ги родила.
Филип Близнак слушал, молчел и се насмевнувал со полни и стиснати усни. Забите, иако кучешки здрави, му биле криво насадени, без ред. Од чешмата гргала вода. Доаѓала од преданија и течела кон преданија. Над тие млади луге, засега без грижи, ветрот дувал во шупелка, потоа намотувал околу прст преѓа. Во заедничката игра, облакот ѓму се покорувал и му пркосел. Ѕвездите се спуштале и ги пребројувале во водите на рекичката Давидица своите двојници. Негде, на врвот на планината, студено болскал зелен оган. Се стврднувал во месечинена грутка. Спокојна во својата чедност, ноќта, со благост на срна, брстела сенки, потоа минала црнокоса преку ливадите и развеала мирис на сено. Пред неа нечујно бегале некакви дотогаш невидени житоморки зелени старици, помали од палец.
Како и порано, пред осумнаесет години кога се родил Филип Близнак, и потоа, пред дванаесет, пред осум, пред четири, пред една, комарците од мочуриштето не го напаѓале кожата му лачела мирис на босилек. Затоа волкот и врколакот бегале од него. Молчел, со молчење минувал низ земја од преданија, валчеста и влакнеста како грпка на млад крмнак, стојбиште од песочни поила на животни со гранитно уво на опашите, со треви по вкус слични на мравји јајца, со варовничави трошливи камења што се држеле на вода, со бели, жолти и сини ѕвезди под облаците, такви што можеле од високо и скорчаво дрво да се ловат со рака како пеперуги.
O, само да не биле скржави на мисла во Кукулино, само да не биле! Ќе сфателе дека неговото рагање, откако го презел здивот и животот на братчето близначе, судбината го прославила на свој начин: бајачката Сирма Мајска се распаднала и пак се составила од делчиња, само поинаква влакнеста како стоболка, дури и потивка од тоа животинче, со нова сила во себе, зашто потоа можела со заповед да доближи барде со вода до уста; стариот ќумурција Смиле Дарданко исковал од толчени лушпи на ракови танчерка што се движи под здив на развигор; вечниот селски кум Трпе Бабушко, крмел теле со петровденски овес и го учел да пее псалми, го научил; од напрегање да го слушнат што подалеку, на телето му пукнало срцето.
Сето тоа Филип Близнак го видел во велепеточни соништа. И пак не се стрмоглавувал од работ на својот разум. Доближувал до себе во секоја празнична ноќ луѓе и настани, дури и од времето пред да се роди. Ќе се наведнел над едната дланка и ќе разместувал на неа планини и градови, води, гори, народи. Дланката се наголемувала, се ширела, станувала простор помеѓу две планини. Се што ќе смислил се случувало во таа котдина: жетви, свадби, братимења на скарани воини. Дури и селскиот поп Ангелариј за себе со и.ме Асурбанипал, негов учител, го делкал на таа дланка коработ на прочуениот Нојо. Тоа навистина се случувало пред негови очи. Понекогаш и трите споменати личности доживувале чуда на неговата дланка: енеја Сирма Мајска во забан на покојник, мала е колку лебарка, со вретено од рибја коска намотува и одмотува влакна од самовилска коса и пее со глас потанок од нејзината преѓа; ене го и Смиле Дарданко, ќумурција а ваму бел како воденичар, делка со мала тесла кацига од лушпа на рак, ќе војува со житоморките, тие мошне жилави и лапливи старици, ќе им свари чорба од пелин и жолчка, ќе ги напика во мравулник; не е далеку од нив ни Трпе Бабушко, се капе во три капки роса, ќе се врати дваесет години назад и ќе застане пред олтар со невеста, со Сирма Мајска, не сегашна туку од она време кога кришум ги учела селските момчаци на љубовни вештини, во една ноќ и по тројца, придобивајќи ги со колачиња измесени од пајажина, од сув магарешки трн и од машка вода и ги печела на оган во кој горела змиска кожа, магиски залчиња што никогаш не ги вкусил Филип Близнак.
Луѓето, вклучувајќи ги и најљубопитните, не ја знаеле Филиповата тајна и не се прашувале што се случува пред неговите очи. Можеле, со мала далекувидост, да знаат дека тој се обидува да си го претскаже животот. Ни тоа. Зашто преданијата не наоѓале пат до срцата на оние без срца. Само еднаш и са.мо на еден во десет столетија, облакот му подарувал моќ каква што ја имал Филип Близнак, тогаш кога покојниците се поеле со месечинино млеко преку коренот на модрата кукушина. Името на ова растение паганите жнеачи го изговарале како од гради да им се отргнуваат четири воздишки. Постарите девственици му ги знаеле и другите имиња синчец, модрика и петроденче и легнувале со . негов цвет под глава, со надеж дека ќе го сонат оној што ќе им е свршеник.
Дланка, млада, сеачка и жнеачка, на неа се одигрувале чуда, во нив и Филип Близнак бил учесник. Најпрвин од попот Ангелариј слушнал за кулата на Вавилон, таква и таква, толку и толку висока, горда. Потоа, доближувајќи го минатото, ја строел. Со недостижна сила движел чекрези преку кои се кревале на дебели синџири блокови од камен и се поставувале еден врз друг, кружно, со симетрично распоредени отвори, оддолу пругоре во цикцак: на врвот кулата била запчеста, на неа стројно се извишувала друга кула, сега со чардаци, додека врз сето тоа, до самите облаци, се наоѓала под купест покрив голема одаја од чии прозорци, свртени на сите страни можеле да се набљудуваат преселните птици и молскавиците. Прифатил да биде надзирател во Сикар каде што се строела гробницата на фараонски челници. Од млади буки го плетел библискиот кораб. Го зајакнувал со железни заковки, го оклопувал со смола и катран: товарел каци со солено месо, мирудии, суви овошки, пченица, 'рж, јачмен, кревал катарки и распнувал едра, поставувал кормило, со синџири поврзано со подвижната опашка на коработ. Сите ветришта му биле пријатели. Со нивни здив гонел скакулци што пустошеле житородни полиња. И облаците му се покорувале. Рамномерно ги распоредувал: на оваа нива олку дожд, на онаа онолку. Зборот суша можел да се заборави. Природата го прифатила како сојузник, луѓето како спасител. Тоа се случувало на неговата дланка.
Стварноста била поинаква.
Бил дете кога се запалил дел на градот јужно од Кукулино, осумнаесет години по големиот пожар што избувнал во крвавата битка помеѓу војските на Пиколомини и македонските востаници, од една страна, и аскерот, од друга. Од селото можеле да се видат живи вретена на оган. Сукале црна преѓа, под нив црвено треперела пламена волна. Огнот ги голтал домовите и на бедните и на оние со самурови калпаци, со нив и истоштените и малоумните. Се мешале молитви и крици, пцости на очај, крцкот и уривање на греди, паѓање на тавани и покриви. Од златни и црвени и синкави пупки се отворале цветови од кои ветрот разнесувал полен. Тие искри минувале од еден ред куќи на друг. Моќниците на градот, соочени со непредвидливо зло, останале беспомошни. И најсилните се намалувале. На сите, и на најстарите по чин: на беглербеговите, черибашите, кадиите, мирмараните, диздарите, девердарите, воени и административни лица во Империјата, пипала на голем но веќе изморен и тромав полип што на тој дел на Балканот ќе благословува и ќе казнува уште две столетија. Во таа стихија, мајките останувале без деца, децата без мајки, и едните и другите без заштитници. Само крадците биле побрзи од огнот. Се што ќе им дошло под рака, дури и секакви ненужности, изнесувале од напуштените куќи: постели, софри, котли, ќупови со масло, шандани, облеки, алати, украси, стомни, колепки, черги, налани, крошни, стари и нови обувки. На нив налетувале коњаници со сабји и ги убивале. На коњаниците налетувале обезглавени грамадници. И тие убивале и гинеле. Од минарињата се огласувале оии. Пред црквите удирале во клепала попови и клисари. Беспомошни, се надевале на помош. Не дошол облак спасител, останал во мешунка на преданија. Само ветар, човечка невола, го^пренесувал пламенот од куќа на куќа, оној ветар што презема топлина и ја одвлекува далеку, како вестител дека сета човечка моќ се урива во прав, во јад и во смрт, со слаб или фиктивен цвет на утеха дека се е само сон, црна вражба што по еден миг ќе се распливне пред стварноста.
Дури по еден и уште еден ден, по една и уште една ноќ, огнот се притаил. Третиот ден, поцрнет, со чад во ноздрите, можел да се нарече ден на мртвите. За да се спречи можна епидемија, гламносаните трупови ги закопале во две јами; над едната пееле попови, над другата се веел зелен бајрак.
Подоцна Филип Близнак го обновувал на дланка големиот пожар за да го совлада, со намера да спаси дел на градот. Со здив го напикал огнот в ќуп и го закопал под кисело дрво. На тоа место земјата станувала топла и под сињак. Прилегни си троа врз неа и збогум, болко во коските!
Малку, доколку е само тоа.
Ајде де, малку? Замеси од таа земја кал, затни ги цепотинките на куќата и спокојно чекај виулици. Во одаите ќе е потопло отколку со три големи огништа.
Левата страна на неговиот разум разговарала со десната. Од едната страна доаѓале прашања, од другата одговори. Се враќал во детството и пак раснел, се надвишил вчерашен. Се проубавил надворешно, се проубавил и во себе. Со рамо можел да потпре разнишано стебло пред нови удари на луњи. И можел на дланка, сеедно која, левата или десната, даја држи земјата и она што е на неа, од зрно песок до планина. Чудесна душа бил. Лесно орал, лесно жнеел, без да се испоти довлекувал од планината распарчени стебла.
А преданијата крај чешмата со три шурки продолжувале да ја збогатуваат усната библија на Кукулино.
... Петел на еврејски пророк запеал со глас на ѓакон врз гробот на некој светец во близина на месноста Волково и тој воскреснал. Не сосема. Останал до коленици закопан в земја зашто петелот ненадејно молкнал. Еврејскиот пророк се спогодил со светецот. За девет златници го доископал. Се благословилепророкот исветецот заемнои серазделиле,со ветување дека пак ќе се сретнат по едно, две или три столетија. И се сретнале. Светецот го поканил еврејскиот пророк на вечера. Го нагостил со маслена чорба. Јадел гостинот а не знаел дека дробенките во чорбата се од неговиот петел. Оттогаш никој веќе не воскреснал до коленици.
...Од светогорски 'рвеник во кој ноќе се котеле самовили, калуѓерите црпеле слатка вода со која султановите анами се подмладувале, некои цели две и три децении да имаат по шеснаесет, седумнаесет или осумнаесет години.
...Во лубеница од туѓ бостан крадец нашол мрена и откако ја испекол на жар таа му се лизнала од рака и по суво допливала до вода во која се изгубила. Некои знаеле: таквите риби, печени на жар и пак живи, фрлаат златна икра, и има реки, доколку се најдат, достатно богати за девет Кукулина.
Како и самиот живот, и неговите законитости биле исчанчени. Еремија Сидор му се заблагодарувал на светецот од икона зашто гмечел со стапалки бубачки, Зафир Ут се спријателувал со сенките на калуѓерите од манастирот Свети Никита, Филип Близнак создавал чуда на дланка. Но веќе созревал. Чудата имале и поинакво лице, женско, во одреден час да се мени, да ги губи цртите, да се пресоздава во живо и голо месо. Тоа месо можело да е Аниса, поповата ќерка, и можело да е некоја друга, неговата снаа Нева, во исто време негов грев во мислите од кои се обидувал да избега. Не можел. Нева живеела под ист покрив со него, во него.
Птицата на копнежите му го колкала срцето и тој најпосле подал рака по слатките на Сирма Анска.